سواد رسانه ای, لازمه زیستن در عصر رسانه های نوین

در عصری که، دوران تمدن دیجیتالی یا انفجار اطلاعات و انقلاب ارتباطات نام گرفته ، اصطلاح سواد, رسانه,, ای بیش از پیش مورد توجه فعالان عرصه رسانه و همچنین دولت ها و ملت های مختلف قرار گرفته است. منظور از فعالان عرصه رسانه، تمام کسانی که به نحوی در رسانه های جمعی مثل رادیو، تلویزیون و یا مطبوعات و همچنین کسانی که در رسانه های نوین, مثل شبکه های مجازی، سایت ها، وب سایت ها و حتی اپلیکیشن های اجتماعی مانند توئیتر، فیسبوک و... فعالیت می کنند ، است. همین تغییرات جدید در عرصه ارتباطات و جریان اطلاعات باعث شده است، رسانه به خصوص رسانه های نوین و رسانه های جمعی به عنوان بخشی از زندگی روزمره مردم، تبدیل شوند، نکته مهمی که درباره استفاده کنندگان یا مخاطبان این رسانه ها وجود دارد این است که اکنون، مخاطبان رسانه ها تنها افراد خاص و اقلیت یک جامعه یعنی تحصیل کردگان، نخبه ها و یا افراد دارای مسئولیت های دولتی مهم نیستند، بلکه امروزه بخش عظیمی از استفاده کنندگان رسانه ها را مردم عادی با حداقل تحصیلات یا تحصیلات بسیار عادی تشکیل می دهند، مردمی که نه به واسطه شغل و جایگاه اجتماعی که دارند بلکه به خاطر آگاهی سریع از تغییرات و اخبار جدید جامعه خود، با اشتیاق فراوان رسانه ها را دنبال می کنند و اتفاق مهم تر این است که اکنون ارتباط میان رسانه و مخاطبان تعاملی تر شده و از شکل یک ارتباط یک طرفه صرف که تنها یک فرستنده و گیرنده پیام وجود دارد و نقش گیرنده، انفعالی تر است، خارج شده و به یک ارتباط تعاملی دوسویه تبدیل شده است. در دنیای جدید ارتباطات، مخاطبان از رسانه خود انتظار دارند که آن ها را در جریان بروزترین و مهم ترین اخبار و اطلاعات چه در داخل و چه در خارج قرار دهد و همین امر، موتور محرکه رسانه را راه می اندازد و رسانه را مجبور می کند که نسبت به مخاطب خود پاسخگو باشد به نیاز های او توجه کند، همین امر است که مفهوم "تعاملی بودن ارتباط" را معنا می بخشد. علاوه بر تمام این عوامل نفوذ و گسترش رسانه در حوزه های مختلف زندگی روزمره مثل دین و مذهب، مسائل اقتصادی، بهداشت و سلامت عمومی و حتی ورزش و سرگرمی، باعث شده بیشتر از گذشته به مسائل مربوط به مخاطب و رسانه توجه شود. به مطبوعات امروزی توجه کنید، چند سرویس گوناگون می توانید پیدا کنید که همه آن ها با زندگی روزمره وعادی ما ارتباط دارند، مثل؛ صفحه اجتماعی یک روزنامه، در این صفحه اتفاقات و جریان های اجتماعی مهم و تاثیر آن ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است یا ستون سیاسی، در این صفحه دست کم 3 مقاله مهم سیاسی می توان پیدا کرد که مسائل اساسی و خاص حوزه سیاست را با زندگی روزمره ما پیوند می زند. چیزی که بازهم مورد تاکید است همین طیف گوناگون و وسیع مخاطبان رسانه ها است، رسانه ها با ارائه سرویس های گوناگون مانند؛ تهیه برنامه های تلویزیونی متنوع و البته مخاطب محور در برهه های زمانی مختلف که مخاطبان بیش از پیش به رسانه احتیاج دارند مثل دوره های انتخابات ریاست جمهوری یا برگزاری یک رفراندوم بزرگ، سعی می کنند توجه مخاطبان را به خود جلب کنند و به علاوه مخاطبان وفادار و خاص خود را پیدا کنند. در بحث سواد رسانه ای موضوع اصلی"خود مخاطب" است، اصل اساسی که هر رسانه ای برای بقای خود به آن نیاز دارد. ابتدا تعریفی ساده و روشن از سواد رسانه ای ارائه می دهم؛ از نظر برخی نویسندگان (گیلستر، 1997)سواد رسانه ای دارای 4 بعد اساسی است:
1.    آگاهی: منظور از آگاهی این است که مخاطب رسانه ای با واژه ها و مفاهیم اصلی رسانه مورد نظر آشنا باشد. حقوق و مسئولیت های خودش را در قبال آن رسانه بداند و با نحوه تولید و نمایش در آن رسانه آشنایی داشته باشد.
 
2.    تجزیه تحلیل:  مخاطب یا سواد آموز رسانه ای باید با فنون مورد استفاده برای ساخت پیام های رسانه ای آشنا باشد و بتواند درباره پیام های رسانه ای بپیرسد، انتقاد کند. به علاوه باید با آثار پیام های رسانه ای بر روی گیرندگان و مخاطبان آشنا باشد.
 
3.    ارزیابی: سوادآموز رسانه ای باید با عناصر زیبایی شناختی پیام های رسانه ای آشنا باشد و بتواند به ارزیابی درباره موثر بودن رسانه ها برای نتایج مورد نظر مخاطبان هدف بپردازد. سواد آموز رسانه ای باید بتواند بین استفاده از رسانه ها برای اهداف شخصی و آموزشی تمایز قائل شود.
 
4.    تولید: سوادآموز رسانه ای باید تشخیص بدهد که پیام ها چگونه برای عرضه به مخاطب، بسته بندی شده اند و معیارهایی برای ارزیابی کیفیت محصولات رسانه ای و تولیدات نهایی داشته باشد.
 
این تعریفی است که «پل گیلستر» محقق و نویسنده ای که در زمینه "سواد رسانه ای" کار کرده است، ارائه می کند. علاوه براین یکی از ویژگی های مهم سواد رسانه ای، انتقادی بودن آن است. از نظر عده ای از نویسندگان، سواد رسانه ای تنها این نیست که مخاطب با شیوه تولید و خلق پیام توسط رسانه ها آشنایی داشته باشد، بلکه باید نسبت به محتوای تولید شده توسط رسانه ها، اندیشه انتقادی داشته و پرسشگر باشد. در اینجا سواد رسانه ای انتقادی مطرح می شود چیزی که « آلورمن» آن را اینگونه تعریف می کند؛ افراد با فراگیری سواد رسانه ای انتقادی باید بکوشند تا با تکیه بر دیدگاه های رهایی بخش، اجتماعاتی از خولنندگان، بینندگان و شنوندگان فعال ایجاد کنند که قادر به تشخیص مواضع ایدئولوژیکی رسانه های متفاوت اعم از چاپی و غیرچاپی باشند. منظور«آلورمن» این است که هنگامی که افراد به دیدگاه یا اندیشه انتقادی مجهز می شوند، قادر خواهند بود محتوای رسانه را نه آنگونه که هست بلکه متفاوت از آن تحلیل کنند و براساس برداشت و درک و دریافت خود ، تصمیم بگیرند که کدام عقیده را رد کنند یا بپذیرند. در واقع اندیشه انتقادی به مخاطب این امکان را می دهد تا مواضع رسانه را تشخیص دهد و براساس آن پیام های تولید شده را تحلیل کنند.
همانطورکه اشاره شد، سواد رسانه ای به خصوص برای مخاطب امروزی بسیار اهمیت دارد، مخاطبان باید تلاش کنند اطلاعات خود را درباره رسانه های گوناگون، افزایش دهند و تنها یک دریافت کننده صرف نباشند، بتوانند پیام را تحلیل کنند. البته سواد رسانه ای نیازی به مطالعات تخصصی و گاهی فنی درباره رسانه ها ندارد، زیرا با توجه به طیف گوناگون و وسیع مخاطبان هر رسانه، داشتن اطلاعات کلی و مهم درباره رسانه مورد نظر در برخی موارد کفایت می کند. سوالی که اینجا پیش می آید این است که چه کسانی یا چه سازمان هایی باید سواد رسانه ای را به مخاطب بیاموزند؟ باتوجه به پیشرفت تکنولوژی و پیدایش فناوری های ارتباطی گوناگون و از همه مهمتر جریان آزاد اطلاعات، این نکته که آموزش سواد رسانه ای تنها به عهده دولت یا حکومت است، خیلی مطرح نیست، اگرچه در بسیاری از کشور ها مثل ژاپن و کانادا مسئله سواد رسانه ای همواره یکی از دغدغه ها بوده است، اما امروزه با توجه به این تغییر و تحولات نه تنها هر رسانه ای می تواند به مخاطب خود آموزش دهد، بلکه خود مخاطبان نیز می توانند با جستجو در اینترنت یا مطالعه کتاب های ساده و ابتدایی درباره سواد رسانه ای، در تحقق این امر کوشا باشند. نقش دولت هم در رابطه با تولید و نشر اطلاعات در جامعه درباره سواد رسانه ای مانند دادن مجوز برای انتشار کتاب هایی در این حوزه ویا برگزاری دوره ها و کلاس هایی با استفاده از کارشناسان و افراد متخصص در حوزه رسانه، اهمیت می یابد. به طور کلی سواد رسانه ای یکی از حوزه های نوظهور در قرن 21 است که برای تحقق آن در جامعه همکاری و تلاش متقابل رسانه ها و دولت ها و همچنین مخاطبان، نیاز است.
 
 
منابع:
مقاله: «سواد رسانه ای و زندگی در عرصه عمومی نوین» ،کوثری، مسعود، «پژوهشنامه فرهنگی»، بهار 1383- شماره 9