مروری بر مقاله "توسعه در عصر ارتباطات و جامعه اطلاعاتی"

معرفی اثر و نکاتی درباره آن

هدف از نوشته حاضر، نقد و بررسی "مقاله توسعه در عصر ارتباطات و جامعه اطلاعاتی" است. در ابتدا لازم دانستم به  نکاتی درباره محتوای اصلی مقاله و معرفی آن بپردازم تا تصوری کلی از این مقاله را برای مخاطب و بررسی روشن تر آن ایجاد کنم.    مقاله توسعه در عصر ارتباطات و جامعه اطلاعاتی، نوشته «سید وحید عقیلی» یکی از12 مقاله ای است که در شماره 64 فصلنامه علمی- ترویجی "رسانه" منتشر شده است. عناوین منتشر شده در این شماره فصلنامه، از ابعاد گوناگون به مسئله توسعه و ارتباطات پرداخته اند. همانطور که از عنوان مقاله، پیداست تمرکز نویسنده بیشتر بر تحولات و دگرگونی های جوامع بشری در عصر ارتباطات و جامعه اطلاعاتی است. در مقدمه و بخش های ابتدایی این مقاله، بیشتر بر شتاب تحولات و سرعت پیشرفت تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی در عرصه های گوناگون  اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تاکید شده است. در واقع محقق در این مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا در دوران کنونی، دستیابی به توسعه بدون ورود همه جانبه، آگاهانه و برنامه ریزی شده به جامعه اطلاعاتی ممکن است یا نه؟ نویسنده سعی کرده تا با بررسی دهه های مختلف بخصوص در کشورها و جوامع درحال توسعه، به این سوال ، پاسخ دهد. علاوه براین لازم به ذکر است که در این مقاله الگوهای گوناگونی در حوزه توسعه، مطرح و بررسی شده  همچنین، نویسنده برای بررسی دقیق تر و برای پشتیبانی علمی کار خود، از نظریه های مطرح به ویژه در حوزه علوم ارتباطات، بهره گرفته است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت. در این نوشته، سعی شده تا با بررسی قسمت های مختلف مقاله حاضر، تاحدودی به شناخت آن نائل آییم.

1. مقدمه، چیستی و ماهیت تحقیق

در مقدمه و ابتدای این تحقیق، بیشتر به تحولات چشمگیر در عرصه ارتباطات و اطلاعات و همچنین سرعت پیشرفت علوم و تکنولوژی به ویژه فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی پرداخته شده است. نویسنده دراین بخش با اشاره به این تحولات در دهه های اخیر، ذهن مخاطب را به سمت اهمیت و لزوم توجه به این تحولات، سوق می دهد. علاوه براین در مقدمه این مقاله، ادعا می شود که دامنه تاثیرگذاری این تغییرات جدید در عرصه های گوناگون اقتصادی، سیاسی و اجتماعی زندگی بشر کاملا مشهود است و این تحولات با شتاب فراوان، مرزهای جغرافیایی را پشت سر گذاشته و در پی آن است تا تمام ابعاد زندگی او را تحت تاثیر قرار دهد. یکی دیگر از نکات قابل توجه در بخش های ابتدایی این مقاله، اشاره به این نکته است که عصر ارتباطات و جامعه اطلاعاتی، از دوره های شاخص تمدن بشری محسوب می شود چرا که انقلاب ارتباطات، جامعه معاصر را بیش از انقلاب صنعتی، دگرگون کرده است و جهان را در شرایطی از تغییر و تحولات قرار داده که شتاب و ژَرفای آن تا کنون بی سابقه بوده است. می توان گفت، نویسنده مسئله خود درباره توسعه و جامعه اطلاعاتی را اینگونه مطرح می کند که در قرن 21 جهان به دیدگاه مشترکی درباره توسعه و دگرگونی های آن رسیده است و بی شک این تحولات در کشورهای توسعه یافته صنعتی شکل گرفته و کم کم به صورت عوارض جانبی به کشورهای حوزه جنوب یا همان کم تر توسعه یافته، سرایت کرده است و شکل گیری و پیشرفت ابزارهای نوین اطاعاتی و ارتباطی، باعث پیدایش دوران نوینی به نام عصر ارتباطات و اطلاعات یا جامعه اطلاعاتی شده است که نمایانگر گسستی جدی در روابط است. درباره ارتباط منطقی میان طرح مسئله و محتوای تحقیق، می توان گفت در ابتدا مسئله اصلی که همان بررسی ابعاد مختلف ارتباطات و توسعه و جامعه اطلاعاتی  و همچنین ارتباط آنها با هم است، با اشاره هرچند گذرا به تاریخ پیدایش فناوری های نوین ارتباطی و تحولات پرشتاب تکنولوژیک، به خوبی پرداخته شده و می تواند ذهن مخاطب را برای پرسش به سوال و دغدغه اصلی نویسنده آماده سازد.همچنین در بخش های آغازین این مقاله، برخی از اهداف، مصوبات، اعلامیه های جهلانی، الگوها و آرا متخصصان و صاحب نظران حوزه ارتباطات و توسعه به صورت اجمالی، مورد بررسی قرار گرفته است. نمونه هایی مانند «اعلامیه نهایی کنفرانس جهانی حقوق بشر»، «اعلامیه وین»، «اعلامیه مربوط به حق توسعه» و... درواقع محقق با بررسی اهداف و چشم اندازهای این اعلامیه ها و طرح ها و آوردن بخش های مرتبط آن با موضوع اصلی تحقیق، سعی دارد پاسخی شفاف برای مسئله خود بیابد.

2. هدف تحقیق وپاسخ به آن

به گفته نویسنده، مقاله حاضر در پی تبیین این مساله است که آیا ورود به جامعه اطلاعاتی که خود مستلزم توسعه نسبتا کامل ارتباطات و زیرساختارهای ارتباطی و به کارگیری و گسترش وسایل نوین ارتباطی است، جوامع را به سوی توسعه رهنمون خواهد کرد؟ تحلیل نویسنده این مقاله بر این فرض استوار است که ورود به جامعه اطلاعاتی درواقع پذیرش و استقبال از نوعی الگوی توسعه برون زاست. اما همانطور که خود نویسنده هم اذعان می کند، سوال اصلی این است که آیا ورود به جامعه اطلاعاتی از سوی کشورهای درحال توسعه به معنای رسیدن به سطوح قابل قبولی از توسعه است؟ محقق برای پاسخ به این سوالات، ابتدا موضوع را به لحاظ تاریخی مورد بررسی قرار داده است و معتقد است هزاره سوم به زعم صاحب نظران، عصر فناوری های اطلاعاتی و جامعه اطلاعاتی است و حرکت جوامع صنعتی به سوی جامعه اطلاعاتی سالهاست آغاز شده و از اوایل دهه 90 به بعد شتابی فزاینده یافته است به گونه ای که سرعت این حرکت در کشورهای کم تر توسعه یافته به خوبی احساس می شود. همانطور که می دانیم یکی از مهم ترین بخش های هر پژوهش و تحقیقی، مشخص نمودن واژگان کلیدی و ارائه تعریف مشخصی از آن ها است. می توان گفت یکی از پرتاکید ترین اصطلاحاتی که محوریت موضوع و تمرکز نویسنده بیشتر بر آن است، همین فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی است که نویسنده تعریفی مختصر از آن را ارائه کرده است.همانطور که در مقدمه مقاله هم عنوان شد، یکی از مهم ترین دستاوردهای جامعه بشری که موجب تحولات و تغییرات پرشتابی شده است فناوری های نوین ارتباطات و اطلاعات است. فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی عبارتند از فناوری هایی که بشر را در ضبط، ذخیره سازی، پردازش، بازیابی، انتقال و دریافت داده ها یاری می دهند. این اصطلاح شامل فناوری های نوینی مانند رایانه، شبکه های ارتباطی خطوط تلفنی، شبکه های فیبر نوری، ماهواره ها و دیگر شبکه های ارتباطی است. درواقع محقق با توضیح این اصطلاخات، سعی می کند ذهن مخاطب را برای پاسخ به سوال اصلی خود آماده کند و نویسنده معتقد است که فناوری های اطلاعاتی، روش های انجام کار را دگرگون کرده و امور اقتصادی، اجتماعی و حتی نحوه تفکر انسان را تغییر داده است و این فناوری ها در مقایسه با وسایل ارتباط جمعی، دامنه ای به مراتب وسیع تر دارد و امکاناتی برای تغییر، پیش بینی و ارائه دورنمایی تازه در زمینه توسعه را فراهم می آورد.

3. پشتیبانی نظری موضوع تحقیق

از آنجایی که در این قسمت، تطابق مفهومی و کاربردی میان مفاهیم مطرح شده در تحقیق و همچنین نظریه های ارائه شده برای پشتیبانی علمی از موضوع اهمیت دارد به برخی نظریه ها و دیدگاه های مطرح شده و مرتبط با موضوع می پردازیم. در این قسمت نویسنده بیشتر بر بُعد اقتصادی توسعه تاکید دارد و مسئله خورد را اینگونه مطرح می کند که آیا ورود کشورهای درحال توسعه به جامعه اطلاعاتی به معنای رسیدن به سطوح قابل قبولی از توسعه مطابق با اهداف اعلامیه هزاره (یک اعلامیه جهانی تصویب شده در سازمان ملل) است؟ از آنجایی که ورود کشورها به جامعه اطلاعاتی در سال های اخیر با بحث های جهانی شدن و به ویژه جهانی شدن اقتصاد و یا اقتصاد جهانی همراه بوده است و جهانی شدن به جای ایجاد نظمی بین المللی یا جامعه مدنی به تقویت نظم اقتصادی مبتنی بر منافع اقتصادی شرکت های فراملیتی تبدیل شده است، امکان موفقیت جوامع در رسیدن به اهداف «توسعه هزاره» تا چه اندازه است؟ نویسنده برای پاسخ به  چنین سوالاتی از برخی دیدگاه ها و نظریه های اندیشمندان و صاحب نظران حوزه توسعه استفاده کرده است. سخنان و دیدگاه اندیشمندانی چون حمید مولانا  و بِیکر درباره جهانی سازی اقتصاد، همچنین دیدگاه شیلر درباره تاثیر فناوری های نوین ارتباطی در جهانی سازی اقتصاد در این مقاله مورد استفاده نظری قرار گرفته اند. علاوه بر این، از دیدگاه «دکتر کاظم معتمد نژاد» در کتاب جامعه اطلاعاتی نیز مطالبی درباره جامعه اطلاعاتی و اقتصاد جهانی، به این ترتیب مطرح شده است. در این خصوص معتمد نژاد با اصرار بر اینکه مفهوم جامعه اطلاعاتی به محض ورود به عرصه سیاست، به ویژه در کشورهای قدرمند از جمله آمریکا و انگلیس دچار تنزل شده و از خاستگاه و آرمان های اولیه آن - مفهومی که در محافل آکادمیک مورد توجه بوده است- فاصله گرفته است، با ظرافت و دقت خاصی از طریق پیگیری چگونگی فرآیند ورود مفهوم جامعه اطلاعاتی به محافل سیاسی آمریکا و اتحادیه اروپا را به اثبات می رساند. علاوه بر این دیدگاه های «هربرت شیلر»، نظریه پرداز آمریکایی نیز در این مقاله مورد استفاده و بررسی قرار گرفته است. نویسنده معتقد است که از دیدگاه شیلر، سلطه غرب بر روابط اقتصادی به گونه ای مهار ناپذیر به اشکال فرهنگی سلطه منتهی می شود. با این حال، این موضوع قابل بحث است که خصلت سرمایه داری و فرهنگ جهانی از دهه 1960 و 1970 به میزان قابل مقایسه ای تغییر کرده است. درواقع شیلر اینگونه استدلال می کند دهه 1960 اوج قدرت اقتصادی و فرهنگ آمریکا بوده است و از این دوره به بعد جهان به گونه ای روزافزون با توجه به وجود مراکز رقیب، قدرت و فعالیت اقتصادی پیچیده تر شده است. همچنین در این دیدگاه مطرح می شود که واکنش آمریکا نسبت به این چالش ها، صرف تلاش بیشتر در زمینه صنایع فرهنگی از طریق توسعه تکنولوژی های ارتباطی جدید بوده است و این تحولات به گسترش تجاری سازی رسانه های جمعی کمک کرده است. علاوه براین دیدگاه ها و اندیشمندان، نویسنده از مقاله «دکتر محمد مهدی فرقانی» تحت عنوان «جامعه اطلاعاتی: گذر از الگوی حاکم» جهت اتخاذ روش های توسعه در عصر جامعه اطلاعاتی برای توسعه جهان سوم استفاده می کند و سوالاتی را به این ترتیب مطرح می کند، «آیا ایالات متحده آمریکا نزدیک به دو دهه، مدعی نسخه پردازی جهانی برای توسعه جهان سوم بود: الگویی که با وجود انتقادهای فراوان و تجربه نه چندان موفق، به الگوی «حاکم توسعه» شهرت دارد. آیا الگوی «حاکم» دیگری که توسط غرب و به ویژه آمریکا مدیریت می شود در راه نیست؟ آیا چند و چون پیشبرد جامعه اطلاعاتی جهانی که درواقع قرائت دیگری از پدیده جهانی سازی است، آنچنان که امروز در دستور کار است، قرار نیست بار دیگر در هیات «الگوی حاکم توسعه» رخ بنماید؟» این موارد، سوالات و مسائلی است که محقق، با بهره گیری از نظریه ها و دیدگاه های مرتبط به ویژه در حوزه توسعه سعی در پاسخ دهی به آن ها دارد. می توان گفت مباحث مطرح شده در این مقاله از پشتیبانی نظری متنوع و مرتبطی برخوردار است زیرا نویسنده برای بررسی مسائل از نظریه های گوناگون موجود در آن حوزه بهره گرفته است.

4. روش شناسی و نحوه جمع آوری داده ها

با توجه به اینکه مقاله حاضر یکی از مقالات منتشر شده در یک ژورنال علمی می باشد و بیشتر به بررسی وضع موجود الگوهای توسعه در جهان و نحوه تاثیرگذاری جامعه اطلاعاتی در کشور های توسعه یافته و در حال توسعه پرداخته است، روشی که برای جمع آوری داده های خود استفاده کرده است بیشتر بررسی نظریه ها و دیدگاه های موجود در این باره با رویکردی توصیفی است. البته لازم به ذکر است که از آنجایی که این مقاله، رساله یا پایان نامه دانشگاهی نیست، بنابراین در بدنه و متن خود نوشته، اشاره ای به روش تحقیق و نحوه گردآوری داده ها نشده است.

5. نتیجه گیری و تعمیم یافته ها

همانطور که در ابتدا هم مطرح و بررسی شد، محقق، مساله اصلی خود را در قالب سوالاتی از جمله درباره اعلامیه ها و طرح های تصویب شده در حوزه توسعه در کشورهای جهان، نحوه جهانی سازی اقتصاد و اقتصاد جهانی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه و چگونگی الگوهای موجود در حوزه توسعه بیان می کند. در قسمت آخر مقاله و پس از بررسی نظری داده ها و ارائه دیدگاه های اندیشمندان، نویسنده از مطالب خود به این ترتیب نتیجه گیری می کند: جامعه اطلاعاتی، عصر ارتباطات و توسعه ارتباطات، توازن جهان را برهم زده است و روند جهانی شدن به عنوان یک واقعیت رودرروی ماست. کشورهایی که موفق به تطبیق خود با تغییرات جهانی به ویژه عوارض و پیامدهای جامعه اطلاعاتی نشوند، به احتمال زیاد متضرر خواهند شد. درواقع محقق، یک نتیجه گیری کلی و دورنمایی از وضعیت توسعه با ظهور و حضور فناوری های نوین ارتباطی و جامعه اطلاعاتی در جهان ارائه کرده است. علاوه براین، راهکار علمی و کاربردی برای حضور فعال کشورها در این جهان جدید را نیز اینگونه ارائه می کند: «عزم ملی که مستلزم درک درست جایگاه دانش و فناوری در توسعه و حرکت در متن و مسیر تحولات علمی و فنی جهان است؛ یعنی توسعه ای انسان محور که شایسته سالاری در آن حاکم یا غالب باشد، همراه داشتن استراتژی روشن و پویای ملی و آینده نگری از ضرورت های اصولی رسیدن به اهداف توسعه است.» درواقع محقق، توانسته با ارائه یک الگوی مناسب از توسعه هم در سطح ملی و هم در سطح جهانی اهداف راهبردی توسعه را کاربردی سازد.

6. منابع تحقیق

دراین مقاله هم از منابع فارسی و هم از منابع لاتین برای ارائه مطالب استفاده شده است. با توجه به سال انتشار این مقاله یعنی سال 1384، بیشتر منابع استفاده شده از نظر زمانی دارای تطابق و تازگی ازنظر نمونه ها و الگوهای بررسی شده می باشد. و در منابع فارسی از دیدگاه و نظر اندیشمندانی چون حمید مولانا،محمد مهدی فرقانی، کاظم معتمد نژاد، محمد امین اربابیان و... درقالب کتاب و مقاله، استفاده شده است. در این مقاله از 3 منبع لاتین در قالب مقاله استفاده شده است و نظر اندیشمندانی چون بیکر،هربرت شیلر، علی محمدی و مسعود احسان مورد بررسی و تطابق با موضوع اصلی قرار گرفته است.

پایان، بهار 1398